Thanhcoti: Kỹ thuật dạy học

Kỹ thuật dạy học là gì?

- Kỹ thuật dạy học là những biện pháp, cách thức hành động của người dạy và người học trong các tình huống hành động cụ thể, nhằm thực hiện và điều khiển quá trình dạy - học. Các kỹ thuật dạy học là những thành phần của phương pháp dạy học.

- Các kỹ thuật dạy học có ý nghĩa đặc biệt trong việc phát huy sự tham gia tích cực của người học vào quá trình dạy học, kích thích tư duy, sự sáng tạo và sự cộng tác làm việc của người học.

Các kỹ thuật dạy học có nhiều, đa dạng, phong phú. Sau đây là một số kỹ thuật dạy học tích cực tiêu biểu:

1. Động não

Khái niệm

Động não (công não) là một kỹ thuật nhằm huy động những ý tưởng mới mẻ, độc đáo về một chủ đề của các thành viên trong thảo luận. Các thành viên được cổ vũ tham gia một cách tích cực, không hạn chế các ý tưởng (nhằm tạo ra “cơn lốc” các ý tưởng). Kỹ thuật động não do Alex Osborn (Mỹ) phát triển, dựa trên một kỹ thuật truyền thống từ Ấn độ.

Quy tắc của động não

• Không đánh giá và phê phán trong quá trình thu thập ý tưởng của các thành viên;

• Liên hệ với những ý tưởng đã được trình bày;

• Khuyến khích số lượng các ý tưởng;

• Cho phép sự tưởng tượng và liên tưởng.

Các bước tiến hành

1) Người điều phối dẫn nhập vào chủ đề và xác định rõ một vấn đề;

2) Các thành viên đưa ra những ý kiến của mình: trong khi thu thập ý kiến, không đánh giá, nhận xét. Mục đích là huy động nhiều ý kiến tiếp nối nhau;

3) Kết thúc việc đưa ra ý kiến;

4) Đánh giá:

• Lựa chọn sơ bộ các suy nghĩ, chẳng hạn theo khả năng ứng dụng

- Có thể ứng dụng trực tiếp;

- Có thể ứng dụng nhưng cần nghiên cứu thêm;

- Không có khả năng ứng dụng.

• Đánh giá những ý kiến đã lựa chọn

• Rút ra kết luận hành động.

Ứng dụng

• Dùng trong giai đoạn nhập đề vào một chủ đề;

• Tìm các phương án giải quyết vấn đề;

• Thu thập các khả năng lựa chọn và ý nghĩ khác nhau.

Ưu điểm

• Dễ thực hiện;

• Không tốn kém;

• Sử dụng được hiệu ứng cộng hưởng, huy động tối đa trí tuệ của tập thể;

• Huy động được nhiều ý kiến;

• Tạo cơ hội cho tất cả thành viên tham gia.

Nhược điểm

• Có thể đi lạc đề, tản mạn;

• Có thể mất thời gian nhiều trong việc chọn các ý kiến thích hợp;

• Có thể có một số người học "quá tích cực“, số khác lại thụ động.

Kỹ thuật động não được áp dụng phổ biến và người ta xây dựng nhiều kỹ thuật khác dựa trên kỹ thuật này, có thể coi là các dạng khác nhau của kỹ thuật động não.

2. Động não viết

Khái niệm

Động não viết là một hình thức biến đổi của động não. Trong động não viết thì những ý tưởng không được trình bày miệng mà được từng thành viên tham gia trình bày ý kiến bằng cách viết trên giấy về một chủ đề.

Trong động não viết, các đối tác sẽ giao tiếp với nhau bằng chữ viết. người học đặt trước mình một vài tờ giấy chung, trên đó ghi chủ đề ở dạng dòng tiêu đề hoặc ở giữa tờ giấy. Các em thay nhau ghi ra giấy những gì mình nghĩ về chủ đề đó, trong trật tự. Trong khi đó, các em xem các dòng ghi của nhau và cùng lập ra một bài viết chung. Bằng cách đó có thể hình thành những câu chuyện trọn vẹn hoặc chỉ là bản thu thập các từ khóa. Người học có thể thực hiện các cuộc nói chuyện bằng giấy bút cả khi làm bài trong nhóm. Sản phẩm có thể có dạng một lược đồ tư duy.

Cách thực hiện

• Đặt trên bàn 1-2 tờ giấy để ghi các ý tƣởng, đề xuất của các thành viên;

• Mỗi một thành viên viết những ý nghĩ của mình trên các tờ giấy đó;

• Có thể tham khảo các ý kiến khác đã ghi trên giấy của các thành viên khác để tiếp tục phát triển ý nghĩ;

• Sau khi thu thập xong ý tƣởng thì đánh giá các ý tƣởng trong nhóm.

Ưu điểm

• Ưu điểm của phương pháp này là có thể huy động sự tham gia của tất cả người học trong nhóm;

• Tạo sự yên tĩnh trong lớp học;

• Động não viết tạo ra mức độ tập trung cao. Vì những người học tham gia sẽ trình bày những suy nghĩ của mình bằng chữ viết nên có sự chú ý cao hơn so với các cuộc nói chuyện bình thường bằng miệng;

• Các người học đối tác cùng hoạt động với nhau mà không sử dụng lời nói. Bằng cách đó, thảo luận viết tạo ra một dạng tương tác xã hội đặc biệt;

• Những ý kiến đóng góp trong cuộc nói chuyện bằng giấy bút thƣờng đƣợc suy nghĩ đặc biệt kỹ.

Nhược điểm

• Có thể người học sa vào những ý kiến tản mạn, xa đề;

• Do được tham khảo ý kiến của nhau, có thể một số người học ít có sự độc lập.

3. Động não không công khai

• Động não không công khai cũng là một hình thức của động não viết. Mỗi một thành viên viết những ý nghĩ của mình về cách giải quyết vấn đề, nhƣng chƣa công khai, sau đó nhóm mới thảo luận chung về các ý kiến hoặc tiếp tục phát triển.

• Ưu điểm: mỗi thành viên có thể trình bày ý kiến cá nhân của mình mà không bị ảnh hưởng bởi các ý kiến khác.

• Nhược điểm: không nhận được gợi ý từ những ý kiến của người khác trong việc viết ý kiến riêng.

4. Kỹ thuật XYZ

Kỹ thuật XYZ là một kỹ thuật nhằm phát huy tính tích cực trong thảo luận nhóm. X là số người trong nhóm, Y là số ý kiến mỗi ngƣời cần đƣa ra, Z là phút dành cho mỗi ngƣời. Ví dụ kỹ thuật 635 thực hiện nhƣ sau:

• Mỗi nhóm 6 ngƣời, mỗi ngƣời viết 3 ý kiến trên một tờ giấy trong vòng 5 phút về cách giải quyết 1 vấn đề và tiếp tục chuyển cho người bên cạnh;

• Tiếp tục nhƣ vậy cho đến khi tất cả mọi ngƣời đều viết ý kiến của mình, có thể lặp lại vòng khác;

• Con số X-Y-Z có thể thay đổi;

• Sau khi thu thập ý kiến thì tiến hành thảo luận, đánh giá các ý kiến.

5. Kỹ thuật “bể cá”

Kỹ thuật bể cá là một kỹ thuật dùng cho thảo luận nhóm, trong đó một nhóm người học ngồi giữa lớp và thảo luận với nhau, còn những người học khác trong lớp ngồi xung quanh ở vòng ngoài theo dõi cuộc thảo luận đó và sau khi kết thúc cuộc thảo luận thì đưa ra những nhận xét về cách ứng xử của những người học thảo luận.

Trong nhóm thảo luận có thể có một vị trí không có ngƣời ngồi. HS tham gia nhóm quan sát có thể thay nhau ngồi vào chỗ đó và đóng góp ý kiến vào cuộc thảo luận, ví dụ đƣa ra một câu hỏi đối với nhóm thảo luận hoặc phát biểu ý kiến khi cuộc thảo luận bị chững lại trong nhóm. Cách luyện tập này đƣợc gọi là phƣơng pháp thảo luận “bể cá”, vì những ngƣời ngồi vòng ngoài có thể quan sát những ngƣời thảo luận, tƣơng tự nhƣ xem những con cá trong một bể cá cảnh. Trong quá trình thảo luận, những ngƣời quan sát và những ngƣời thảo luận sẽ thay đổi vai trò với nhau.

Bảng câu hỏi cho những người quan sát

• Ngƣời nói có nhìn vào những người đang nói với mình không ?

• Họ có nói một cách dễ hiểu không ?

• Họ có để những người khác nói hay không ?

• Họ có đƣa ra đƣợc những luận điểm đáng thuyết phục hay không ?

• Họ có đề cập đến luận điểm của ngƣời nói trƣớc mình không ?

• Họ có lệch hƣớng khỏi đề tài hay không ?

• Họ có tôn trọng những quan điểm khác hay không ?

6. Kỹ thuật “ổ bi”

Kỹ thuật “ổ bi” là một kỹ thuật dùng trong thảo luận nhóm, trong đó người học chia thành hai nhóm ngồi theo hai vòng tròn đồng tâm nhƣ hai vòng của một ổ bi và đối diện nhau để tạo điều kiện cho mỗi người học có thể nói chuyện với lần lƣợt các người học ở nhóm khác.

Cách thực hiện:

• Khi thảo luận, mỗi HS ở vòng trong sẽ trao đổi với người học đối diện ở vòng ngoài, đây là dạng đặc biệt của phƣơng pháp luyện tập đối tác;

• Sau một ít phút thì HS vòng ngoài ngồi yên, HS vòng trong chuyển chỗ theo chiều kim đồng hồ, tương tự nhƣ vòng bi quay, để luôn hình thành các nhóm đối tác mới.

7. Tranh luận ủng hộ – phản đối

Tranh luận ủng hộ – phản đối (tranh luận chia phe) là một kỹ thuật dùng trong thảo luận, trong đó đề cập về một chủ đề có chứa đựng xung đột. Những ý kiến khác nhau và những ý kiến đối lập được đưa ra tranh luận nhằm mục đích xem xét chủ đề dƣới nhiều góc độ khác nhau. Mục tiêu của tranh luận không phải là nhằm “đánh bại” ý kiến đối lập mà nhằm xem xét chủ đề dƣới nhiều phƣơng diện khác nhau.

Cách thực hiện:

- Các thành viên được chia thành hai nhóm theo hai hướng ý kiến đối lập nhau về một luận điểm cần tranh luận. Việc chia nhóm có thể theo nguyên tắc ngẫu nhiên hoặc theo nguyên vọng của các thành viên muốn đứng trong nhóm ủng hộ hay phản đối.

- Một nhóm cần thu thập những lập luận ủng hộ, còn nhóm đối lập thu thập những luận cứ phản đối đối với luận điểm tranh luận.

- Sau khi các nhóm đã thu thập luận cứ thì bắt đầu thảo luận thông qua đại diện của hai nhóm. Mỗi nhóm trình bày một lập luận của mình: Nhóm ủng hộ đưa ra một lập luận ủng hộ, tiếp đó nhóm phản đối đưa ra một ý kiến phản đối và cứ tiếp tục nhƣ vậy. Nếu mỗi nhóm nhỏ hơn 6 người thì không cần đại diện mà mọi thành viên có thể trình bày lập luận.

- Sau khi các lập luận đã đƣa ra thì tiếp theo là giai đoạn thảo luận chung và đánh giá, kết luận thảo luận.

8. Thông tin phản hồi trong quá trình dạy học Thông tin phản hồi trong quá trình dạy học là người dạy và người học cùng nhận xét, đánh giá, đƣa ra ý kiến đối với những yếu tố cụ thể có ảnh hưởng tới quá trình học tập nhằm mục đích là điều chỉnh, hợp lí hoá quá trình dạy và học.

Những đặc điểm của việc đƣa ra thông tin phản hồi tích cực là:

• Có sự cảm thông;

• Có kiểm soát;

• Cụ thể;

• Không nhận xét về giá trị;

• Đúng lúc;

• Có thể biến thành hành động;

• Cùng thảo luận, khách quan.

Sau đây là những quy tắc trong việc đƣa thông tin phản hồi:

• Diễn đạt ý kiến một cách đơn giản và có trình tự (không nói quá nhiều);

• Cố gắng hiểu đƣợc những suy tƣ, tình cảm (không vội vã);

• Tìm hiểu các vấn đề cũng nhƣ nguyên nhân của chúng;

• Giải thích những quan điểm không đồng nhất;

• Chấp nhận cách thức đánh giá của ngƣời khác;

• Chỉ tập trung vào những vấn đề có thể giải quyết đƣợc trong thời điểm thực tế;

• Coi cuộc trao đổi là cơ hội để tiếp tục cải tiến;

• Chỉ ra các khả năng để lựa chọn.

Có nhiều kỹ thuật khác nhau trong việc thu nhận thông tin phản hồi trong dạy học. Ngoài việc sử dụng các phiếu đánh giá, sau đây là một số kỹ thuật có thể áp dụng trong dạy học nói chung và trong thu nhận thông tin phản hồi.

9. Kỹ thuật tia chớp

Kỹ thuật tia chớp là một kỹ thuật huy động sự tham gia của các thành viên đối với một câu hỏi nào đó, hoặc nhằm thu thông tin phản hồi nhằm cải thiện tình trạng giao tiếp và không khí học tập trong lớp học, thông qua việc các thành viên lần lượt nêu ngắn gọn và nhanh chóng (như chớp!) ý kiến của mình về câu hỏi hoặc tình trạng vấn đề.

Quy tắc thực hiện:

• Có thể áp dụng bất cứ thời điểm nào khi các thành viên thấy cần thiết và đề nghị;

• Lần lượt từng ngƣời nói suy nghĩ của mình về một câu hỏi đã thoả thuận, ví dụ: Hiện tại tôi có hứng thú với chủ đề thảo luận không?

• Mỗi người chỉ nói ngắn gọn 1-2 câu ý kiến của mình;

• Chỉ thảo luận khi tất cả đã nói xong ý kiến.

10. Kỹ thuật “3 lần 3”

Kỹ thuật “3 lần 3“ là một kỹ thuật lấy thông tin phản hồi nhằm huy động sự tham gia tích cực của người học. Cách làm như sau:

• Người học được yêu cầu cho ý kiến phản hồi về một vấn đề nào đó (nội dung buổi thảo luận, phương pháp tiến hành thảo luận...).

• Mỗi ngƣời cần viết ra:

- 3 điều tốt;

- 3 điều chưa tốt;

- 3 đề nghị cải tiến.

• Sau khi thu thập ý kiến thì xử lý và thảo luận về các ý kiến phản hồi.

11. Lược đồ tư duy

Khái niệm

Lược đồ tƣ duy (bản đồ tƣ duy, bản đồ khái niệm) là một sơ đồ nhằm trình bày một cách rõ ràng những ý tưởng mang tính kế hoạch hay kết quả làm việc của cá nhân hay nhóm về một chủ đề. Lược đồ tư duy có thể đƣợc viết trên giấy, trên bản trong, trên bảng hay thực hiện trên máy tính.

Cách làm

• Viết tên chủ đề ở trung tâm, hay vẽ một hình ảnh phản ánh chủ đề.

• Từ chủ đề trung tâm, vẽ các nhánh chính. Trên mỗi nhánh chính viết một khái niệm, phản ánh một nội dung lớn của chủ đề, viết bằng CHỮ IN HOA. Nhánh và chữ viết trên đó đƣợc vẽ và viết cùng một màu. Nhánh chính đó đƣợc nối với chủ đề trung tâm. Chỉ sử dụng các thuật ngữ quan trọng để viết trên các nhánh.

• Từ mỗi nhánh chính vẽ tiếp các nhánh phụ để viết tiếp những nội dung thuộc nhánh chính đó. Các chữ trên nhánh phụ được viết bằng chữ in thường.

• Tiếp tục như vậy ở các tầng phụ tiếp theo.

Ứng dụng của lược đồ tư duy

Lược đồ tư duy có thể ứng dụng trong nhiều tình huống khác nhau như:

• Tóm tắt nội dung, ôn tập một chủ đề;

• Trình bày tổng quan một chủ đề;

• Chuẩn bị ý tưởng cho một báo cáo hay buổi nói chuyện, bài giảng;

• Thu thập, sắp xếp các ý tưởng;

• Ghi chép khi nghe bài giảng.

Ưu điểm của lược đồ tư duy

• Các hƣớng tƣ duy đƣợc để mở ngay từ đầu;

• Các mối quan hệ của các nội dung trong chủ đề trở nên rõ ràng;

• Nội dung luôn có thể bổ sung, phát triển, sắp xếp lại;

• Hoc sinh đƣợc luyện tập phát triển, sắp xếp các ý tưởng.

Ví dụ lược đồ tư duy

Sau đây là ví dụ sử dụng lƣợc đồ tư duy để hệ thống hoá các khái niệm trong phạm trù PPDH. Các nhánh chính thể hiện các khái niệm lớn của phạm trù PPDH. Trên mỗi nhánh đó là các khái niệm nhỏ hơn.